Bir ülke için en problemli ekonomi-politik başlığının dış borçlar olduğu konusunda herkes hemfikirdir sanırım. Türkiye’nin son 150 yıllık tarihi dış borçlardan alınacak derslerle doludur. Tarih kitapları, Duyunu Umumiye’den, Lozan’dan, döviz krizlerinden, OECD ve IMF ile yapılan mutabakatlara geniş yer veriyorlar.
Ancak nedense bu mevzular yalnızca okunuyor, ezberleniyor. Ancak gerçek manada ders alınıyor mu emin değilim.
Değilim zira dersler alınsaydı dış borçlara biraz gem vurulur, büyüme suratı kesilirdi. Meğer yayınlanan son datalar tam aksisini gösteriyor.
Türkiye’nin dış borç stoku, Mart 2019 itibariyle 453,4 milyar dolar olmuş. Büyüklük olarak stok geçen yılsonuna nazaran 8,6 milyar dolar artmış. Lakin, daha değerlisi, reel borç oranı (dış borç stoku / ulusal gelir) 1989 yılından sonraki devir için rekor seviyeye, yüzde 60,6’ya çıkmış. Öbür bir tabirle, iktisat 100 dolar gelir üretmek için 61 dolar kadar borçlanmış. Bu oran 2001 Krizinde %56,5; 2009 Global Krizi’nde ise yüzde 41,6 imiş.
Reel borç oranının büyüklüğü, geri ödeme sorunun ne etapta olduğunun en değerli işaretidir. İktisat ürettiği hasılanın büyük kısmını borç geri ödemek için kullanmak zorunda kalıyor demektir.
İç borçlar ülkenin kendi parasıyla ödendiği için dış borçlar kadar fazla sorun yaratmazlar. Zira dış borç ödemek için döviz gelirinin kâfi olması gerekir. Yeterli döviz yoksa, lokal para (TL) olsa bile döviz bulunmayınca dış borç ödemek büyük sıkıntılar yaratabilir. Birden fazla vakit borcu borçla ödemek gerektiği göz önüne alınırsa, tekrar borçlanmak için yüksek faiz ödenmek zorunda kalınır. Böylesi bir gelişme ekonomiyi daha dışa bağımlı hale getirir. Dahası böylesi bir durum, içeriden dışarıya kaynak transferi manasına gelir ki, az gelişmiş iktisatların 1990 sonrasındaki en başat problemidir.
Dış borç stokunun durumunu daha yeterli anlayabilmek için bilgilere bir de dallardaki yıllık değişim açısından bakmak gerekir.
Bu gelişmeyi kolay anlatabilmek için aşağıdaki grafiği hazırladım. Grafik yıllar (2019 birinci çeyrek) itibariyle kamu + TCMB (mavi çubuklar) ve özel kesimin (kırmızı çubuklar) dış borç stokundaki değişimi gösteriyor.
2004 sonrasında özel kesimin dış borç stoku her yıl çoğalmış. Hazine ve T.C. Merkez Bankasının dış borçlarındaki artışlar daha sınırlıymış.
2018 yılında iktisat kısmi döviz şokuna girince özel dal dış borç geri ödemeye başlamış, stokunu azaltmış. Buna karşılık kamu ve TCMB artan döviz muhtaçlığını karşılayabilmek için dış borçlanmaya devam etmişler. Geçen yıl Hazine ve TCMB 8,1 milyar dolar yeni dış borç alırken, özel kesim 18,7 milyar dolar borç geri ödemiş. Stokunu azaltmış.
Benzeri durum bu yılın birinci üç ayında da görülüyor. Hazine 7,8 milyar dolar yeni dış alırken, özel bölüm yalnızca 838 milyon dolar yeni borç bulabilmiş.
Kısacası Hazine ile TCMB faizine ve vadesine bakmadan yükselen döviz talebini karşılayabilmek ismine borçlarını artırmışlar. Böylece dış borç geri ödemesi yapan özel dalın döviz talebini kısmen karşılamışlar.
Bu sayede döviz kurlarının artış suratı biraz olsun kesilmiş.
Şimdi sorumuzu soralım ve yazıyı bitirelim. Bu nereye kadar sürdürülebilir? Diğer bir tabirle, kamu ne kadar daha borç alacak da özel bölüme yardımcı olacak?
Hakan Özyıldız/T24
