Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) datalarına nazaran, yüzde 64 olarak belirlenen 2022 enflasyonunun akabinde 2023 artırımları kendini hissettirirken, sokakta ve toplumsal medyada, hangi eser yahut hizmetin, “pahalı” olduğuna ait baş karışıklığı gözler önüne seriliyor. Sıklıkla güne artırım haberleriyle başlayan vatandaşlar, alışverişlerinde fiyat algılarının giderek bozulduğunu vurgularken, ekonomistler de mevcut ekonomik tabloda bu durumun kaçınılmaz olduğunu belirtiyor.
T24’den Melis Karaca’nın haberine nazaran ekonomist Atilla Yeşilada, içinde bulunduğumuz durumu değerlendirirken, “Toplumda, çok önemli bir fiyat vurdumduymazlığı oluşmaya başladı. Bunun da ekonomik çok büyük bir sonucu var, toplumsal de büyük bir sonucu var; alıcı ve satıcı ortasında huzursuzluk başlar” tabirlerini kullanıyor.
Koç Üniversitesi öğretim üyesi Prof. Dr. Selva Demiralp ise fiyatların süratle yükselmesi sebebiyle vatandaşların bir eser yahut hizmetin değerli olup olmadığı konusunda çıkarım yapmasının imkansız hâle geleceğini belirtiyor.
“Pahalılık algım bozuldu” cümlesi, pazarlardan alışveriş merkezlerine Twitter’dan TikTok’a pek çok alanda duyulurken, toplumsal medyada sorduğumuz soruya da çeşitli cevaplar aldık.
İşte Twitter ve Instagram’da “Son vakitlerde yaptığımız harcamalarda, “Pahalı mı değil mi, algım bozuldu” dediğiniz aklınıza gelen örnekler var mı” sorusuna aldığımız cevaplardan birkaçı:
“Ben, 98 yılından beri çölyak hastasıyım ve glutensiz eserleri mecburî olarak tüketiyorum. İstisnasız her vakit glutenli muadillerinin fiyatlarına oranla da Avrupa’daki glutensiz eser fiyatlarına oranla da Türkiye’de bu eserler çok değerliydi. Gerek kur gerek enflasyon sebebiyle besin fiyatları yükselirken bu eserler de elbette yükseldi fakat artık ortadaki fark çok daha az. Evvelden değerli deyip almadığımız şeyleri artık alıyoruz. Tüm algımız bozuldu. Evvelce bu eserleri almak alt ve orta gelir kümelerine mensupsanız servet harcamak manasına gelirdi. Artık de harcıyoruz ancak mevcut ekonomik vaziyet pek de önemsemememizi sağlıyor.”
“Valla ben LAPTOP bakıyorum…
Ucuz mu kıymetli mı bir türlü anlayamıyorum…10 binden başlıyor 50-60 bine uzanıyor fiyatlar…
Bin dolar olağan bir laptop için olağanda çok uygun olması lazım…
Fakat bin dolarlık (19-20 bin TL) laptoplar çok eski geliyor gözüme…”
“Berberler 🙂 Ortalama bir mahalle berberi 100 liralarda saç kısmı fiyatı alıyor. Bugünün iktisadında 100 lira büyük bir para değil lakin verilen emeğe oranlarsak 100 lira olağan mi, ucuz mu, değerli mı bilemiyorum…”
“İş görür kalitede laptop’lar 10 bin lira civarı, nike/adidas üzere lüks olmayan markaların eşofman altları 2 bin lira civarı. Beş eşofman altı nasıl bir bilgisayar ediyor aklım almadı… Bu oranın hiç değilse 50’ye1 falan olması gerekmez mi?”
“Kahveye, zincir kahvecide 30 lira veriyorsam öteki yerlerde 60 yazsalar da yadırgamıyorum. Otomobille işe gidiyorum, İSPARK’a 70 lira veriyorum. Kahve için de verilebilir üzere geliyor. Sanatsal bir aktiflikte de o hudut kalmadı. Kişi başı 700-1000 ortası uygun geliyor. Son vakitlerde konser bileti aldım. Hoş bir yerden izlemek istedim. Önden izleme bedeli 750-1000 TL ortası. Tribünden izleme bedeli ise 300-600 ortası. Satış vazifelisi birçok kişinin bu fiyatı görünce geri döndüğünü söyledi. Lakin baktığımda biletler tükenmek üzereydi. Çok önemli bir dengesizlik var bence.”
“Market alışverişi 1000 lira tutuyor, eylül ayında bilinen bir markadan gözlük aldım 1200 TL tuttu.”
“Geçen gün kaşar peynirinin kıymadan kıymetli olduğunu gördüm. Kaşarla ilgili algım değişti.”
“İki tane kol saati aldım ki saat merakım yoktur. Ayrıyeten Amazon’dan totalde 20 bin TL civarı siparis verdim, son 3-4 aydır. Büsbütün, ‘bu fiyata bir daha bulamam, sanırım çok ucuz piyasaya göre’ diyerek. 50 liraya bira içerken 120 liraya paspas seti bulunca alıyorum.”
“İnsanlar ceplerindeki paranın satın alma bedelini hesaplayamıyorlar”
Ekonomist Atilla Yeşilada, insanların yaşadığı baş karışıklığının iktisatta görülen bir fenomen olduğunu belirterek, bu durumu şöyle açıklıyor:
“Enflasyonun yakın geçmişte yaşanandan çok daha süratli yahut düştüğü ortamlarda beşerler ceplerindeki paranın satın alma pahasını hesaplayamıyorlar. Türkiye’de de yaşanan şu: Tamam hiçbir vakit gelişmiş ülkeler, ‘muasır medeniyetler’ düzeyinde bir enflasyona sahip olmadık lakin 2007’den beri yüzde 7 ile yüzde 15 ortasında dolaşan bir enflasyon var. Bu çok dar bir bant aslında. Münasebetiyle ben az çok malların fiyatı arttığında bunun enflasyondan mı kaynaklandığını yoksa bunun gerçek fiyatının mı arttığını hesaplayabiliyordum. ‘Ya et ne değerli, tavuğa dönelim’ diyebiliyordum. Ya da, ‘Honda çok değerli, yerli araba alalım’. Artık artık bunları diyemiyoruz. Zira nominal sayılar o kadar süratli büyüyor ki başımızda makul bir dolar kuru ya da enflasyon hesabı yapıp bunun geçen yılki gerçek fiyata nazaran düştüğünü yahut indiğini hesaplayamıyoruz. Bu, toplumu çok büyük bir baş karışıklığına sürüklüyor.”
Koç Üniversitesi öğretim üyesi Selva Demiralp de, “pahalı algısının” nasıl oluştuğu sorusunu, şöyle yanıtlıyor:
“Pahalı ya da ucuz kavramları bir karşılaştırma sonucu varılan çıkarımlar. Kelam konusu malı ya yakın vakit evvelki fiyatı ile ya da emsal eserlerin fiyatları ile karşılaştırıp kıymetli ya da ucuz olduğu sonucuna varıyoruz. Enflasyonun tipik bir yan tesiri ise genel fiyat düzeyinde süratli bir artış yaratması. Bu ortamda birinci reaksiyon bütün eserlerin kıymetlendiği formunda oluyor. Lakin fiyat artışlarında düzeltmeler devam ederken (Bu düzenlemeler de tüm eserlerde eşzamanlı olmadığı için) görece fiyat karşılaştırmaları çok zorlaşıyor. O noktada tek bir eseri inceleyip o eser görece daha mı kıymetlendi yoksa genel bir fiyat artışı mı yaşanıyor, bunu kestirmek çok zorlaşıyor.”
“‘Hangi enflasyon’ sorusuna da yanıt veremiyoruz bu ülkede”
Ekonomistler, bu baş karışıklığı ortamında vatandaşların alışverişlerinde pahalılık algılarını nasıl yönetebileceklerine dair de tekliflerde bulunuyor.
Yeşilada, “Dolar kuru hesaplıyorum ben kendi başımda. Geçen sene fiyat 1000 liradan 3 bine çıkmış, geçen sene kaç dolarmış bu sene kaç dolar olmuş. Bu aslında çok kolay bir hesap” derken, TÜİK datalarına güvenilse TÜFE’ye bölerek de pahalılık hesabının yapılabileceğini söylüyor:
“Aslında yapılacak olay, fiyatı enflasyona bölüp geçen seneye nazaran arttı mı, düştü mü, kıymetli mı diye hesap yapmak ancak, ‘hangi enflasyon’ sorusuna da karşılık veremiyoruz bu ülkede.”
“Belirsizlik, yatırım iştahını köreltiyor”
Bir eserin kıymetli olup olmadığına karar vermenin zorlaştığı ortamın vatandaşların tüketim alışkanlıklarını nasıl etkileyeceğini pahalandıran ekonomistler, yatırım iştahının körelmesinden fiyat vurdumduymazlığına çeşitli sonuçlardan bahsediyor:
Demiralp, algıların bozulmasıyla yaşanan belirsizlik ortamının yatırım iştahını körelttiğini ve büyümeyi olumsuz etkilediğini belirtiyor. Yeşilada da bu durumu şöyle açıklıyor:
“Sene başında verilen artırımlar falan bir iki ay içinde kuruşu kuruşuna harcanacak. Beşerler yüksek maaş bordrosuyla gidip daha fazla tüketici kredisi alacak. Bu da enflasyonda çok önemli patlamaya sebebiyet verecek.”
“Tüketiciler harcamalarını ertelemeye yönelebilir”
Demiralp, bu durumun hane halkı tüketiminde iki tesiri olacağından bahsederken, “Bir yandan enflasyonun daha da artacağı beklentisi güçlü tüketim mallarına talebi öne çekerken öteki taraftan pahalılık algısı bozulduğunda daha net bir fikir edinene kadar harcamalarınızı ertelemeyi de düşünebilirsiniz” diyor.
“Alıcı ile satıcı ortasında huzursuzluk başlar”
Yeşilada, mevcut durumun ekonomik olduğu üzere toplumsal sonuçları da olabileceğini söylüyor. “Toplumda önemli bir fiyat vurdumduymazlığı başladı” diyen Yeşilada, pahalılık algılarının bozulduğu ortamda alıcı ve satıcı ortasında huzursuzluk başlayacağını söylüyor. Eldeki dataların hesaplanmasının güç olduğunu hatırlatan Yeşilada, “Toplum bu sorulara yanıt veremediği için kimi suçlayacağını da bilemez. Yapılanın fahiş kâr için mi yapıldığını yoksa maliyetlerle ilgili bir artış mı olduğunu tespit edemez” sözünü kullanıyor.
Ekonomistlerin, “pahalılık algısını” şaşırtan harcamaları neler?
Demiralp, “Sizin son vakitlerde yaptığınız alışverişlerde, ‘pahalı mı, değil mi çözemedim’ kararsızlığı yaşadığınız bir örnek oldu mu” sorusuna şu karşılığı veriyor:
“Mevsimsel olarak hayatımıza giren eserlerde bu baş karışıklığı daha çok yaşanıyor. Mesela portakal bu sene marketlere düştüğünde bir evvelki sene ile fiyat karşılaştırması yapınca, gördüğünüz sayı genel enflasyon düzeyine nazaran olağan midir kıymetli mıdır kestirmekte zorlanıyorsunuz. Tek bir örnekle sınırlamak tüketici olarak yaşadığımız baş karışıklığını hafife almak olur. Fiyatlar o kadar süratli bir biçimde yükseliyor ki bir restorana gitseniz gelen fatura yüksek de gelse, ‘Acaba artık her yerde fiyatlar bu türlü mi oldu, görece olarak bu fiyat olağan mi yoksa çok mu yüksek?’ halinde bir çıkarım yapabilmek imkansız hâle geliyor.”
Yeşilada ise bu soruyu, konut ve ikinci el araçların pahalılığını vurgulayarak, şöyle yanıtlıyor:
“Bence konut çok kıymetli. Enflasyon endeksi 20 puan 30 puan sapabilir fakat TÜFE yüzde 60 ya 80 artarken konut fiyatlarının yüzde 178 artması sürdürülemez. İkincisi bence ikinci el otomobil. İkinci elde çok önemli fiyat spekülasyonu var. Bence bu iki eser olağanüstü değerli.
İki sene evvel pazara ya da markete gittiğimde hangi malın ötekine nazaran ansızın değerlendiğini otomatik olarak seziyordum. ‘Çikolata yüzde 20 zamlanmış, lokum daha ucuz kalmış’ diyebiliyordum başımda. Artık artık bu hesabı yapamıyorum. İki türlü değerlenme var. Bir genel değerlenme, her şeyin fiyatı artar. Bir de nispi değerlenme var. Çikolata-lokum örneği üzere benzin-mazot örneği üzere ya da yün kumaşla naylon kumaş ortasındaki üzere. Artık bu dengelerin hiçbirini ölçemiyoruz
Berbere gittim. Yüzde 50 artırım yapmış. Birinci akla gelen soru, ‘ne maliyetin arttı’, ancak arttı. Adamın doğal gazı arttı, kirası arttı. Fakat benim bunu ölçmeme imkan yok.”
2023 için ne bekliyorlar?
Selva Demiralp, 2023 için yüzde 40 üzere bir enflasyon beklentisiyle alım gücünün azalmasını beklediğini belirterek şöyle kıymetlendiriyor:
“Mevcut kaidelerin devamı durumunda 2023’u yüzde 40’lar civarında bir manşet enflasyon sayısı ile tamamlayacağımızı kestirim ediyorum. Enflasyonda benlenen bu düşüşün altında baz tesiri, kredilerdeki sıkılaşma, global resesyon, güç fiyatlarındaki düşüş üzere sebepler yatıyor.
Enflasyon alım gücünü nasıl tesirler? Şayet enflasyonun ne düzeyde olacağını yanlışsız varsayım edebilsek ve maaşlarımız da enflasyonla birebir endekslenmiş olsaydı alım gücümüz değişmezdi. Lakin gerçek hayat bu türlü değil. Birincisi Türkiye kurallarında enflasyonun 6 ay sonraki düzeyini bugünden kestirim etmek çok güç. Tipik olarak gerçeklesen enflasyon varsayımın üzerinde oluyor. İkinci olarak da maaşlarımızda enflasyona teğe birebir ayarlama yapılmıyor. Muhakkak ortalarla yaklaşık artışlar geliyor. Bu nedenle maaş artışları da daima enflasyonun altında kalıyor. Ek bir öbür sorun da manşet enflasyon ile hissedilen enflasyon ortasındaki farkın son periyotta giderek artmasının yarattığı soru işaretleri. Bu bahiste ayrıntılı bir tahlil yapmıştım: Optimist kurallarda bile yüzde 40 üzere çok yüksek bir enflasyon beklentisi içinde olduğum 2023’de de bu çerçeve ile dengeli olarak alım gücünün azalmasını bekliyorum.”
2023’te yapılacak seçimleri hatırlatan Yeşilada, mevcut durumda seçimi kim kazanırsa kazansın enflasyon açısından güç bir uğraşının beklediğini belirterek, şöyle açıkladı:
“Bu çeşit periyotların sonunda seçimi kim kazanırsa kazansın çok sıkıntı bir uğraşı bekliyor. Şu anda bizim yaşadığımız ferdî gelirlerin artışının enflasyona yol açması, enflasyonun da ferdî gelirlere daha fazla artırım baskısı üretmesi. İşte buna fiyat spirali diyor FED ya da Avrupa Merkez Bankası. Ki en korktukları şeydir. Zira bu bir kuyruğunu ısıran yılan üzere. Neresinden müdahale edeceğini bilmiyorsun. Fiyatları mi durduracaksın, enflasyonu durdurmak için yüksek faiz siyaseti mı uygulayacaksın? İkisi de başarılı olmuyor. Maalesef bu son gelişmeler alışılmış ki vatandaşın parasına girsin, Allah razı olsun Erdoğan’dan lakin Türkiye’de bir, ‘kısır döngü’ yarattı. Bu noktadan sonra enflasyonu düşürmek tahminen bir ay öncesine nazaran iki misli daha zorlaştı.
3 ay sonra tahminen bir maaş artışı daha yapılacak dendi. İş bu boyuta geldi. Birkaç yıl daha bu türlü devam ederse her yıl yapılması gerekecek. Ben 3 ay devrini yaşadım. 1994’te 3 ayda bir maaşlara artırım yapılıyordu. İş bu noktaya geldiğinde o vakit 90’ların Türkiye’sine dönüyorsun enflasyon düşürmek için evvel bir kriz geliyor. 2001 krizi gerisinden IMF’yi çağırıyorsun çok sıkı para siyasetleri uygulanıyor. O vakit bahtımız biraz daha yaver gitmişti. Dünya, Erdoğan’a güveniyordu, Türkiye’ye para aktı o sırada krizin büyümesine mani olduk. Bu sefer bu şartların hangisi gerçekleşir? Güzel şartlar gerçekleşmezse bu enflasyonla uğraş sopa gerektirir. Bu da herkesin canını yakar, en zenginin de canını yakar, en yoksulun daha çok canını yakar.”
